Antonio Gramsci urodził się 133 lata temu. Jedenaście z zaledwie czterdziestu sześciu lat życia spędził w faszystowskim więzieniu, gdzie trafił w wyniku nagonki na działaczy lewicy w 1926 roku.
Prokurator, który go skazywał uzasadniał wyrok tym, że „należy przeszkodzić funkcjonowaniu tego mózgu przez lat dwadzieścia”. Klika Mussoliniego zniszczyła Gramsciemu życie, ale nie zatrzymała „tego mózgu”, którego tak bali się faszyści.
Gramsci w więzieniu zapisał ołówkiem 22 zeszyty, które weszły do kanonów myśli marksistowskiej na całym świecie i do dziś inspirują socjalistki i antyfaszystki.
Gramsci urodził się w ubogiej rodzinie w Sardynii. Wspominał później, że doświadczenia z młodości wykształciły w nim „instynkt buntu przeciw bogatym”, podziw dla walki ludzkości o zrzucenie jarzma dominacji klasowej i wiarę w możliwość przezwyciężenia klasowej opresji.
W roku 1913 Gramsci wstąpił do partii socjalistycznej. Już we wczesnych pismach z tamtego okresu Gramsci gorąco przeciwstawiał się przeciwstawianiu teorii i praktyki. Kulturę rozumiał jako świadomość powstającą w aktywnym, krytycznym samookreślaniu się jednostek i całej klasy.
Gramsci był marksistą i z marksistowskich pozycji krytykował próby wyprowadzania z analiz ekonomicznych deterministycznych konstrukcji teoretycznych.
W tekście „Nasz Marks” Gramsci pisał: „Historia nie jest i nie może być obliczeniem matematycznym, ponieważ interweniuje w niej niepoddający się mechanicznej kalkulacji „czynnik humanistyczny””.
W tekście „Co robić?” z 1920 roku Gramsci wzywał do głębokiej, rzetelnej autokrytyki i zachęcał do pytania „dlaczego przegraliśmy, kim byliśmy, czego chcieliśmy, dokąd pragniemy iść?”
Deficyty świadomości klasowej, leżące u podłoża klęsk ruchów rewolucyjnych Gramsci zalecał naprawiać systematyczną pracą nad doktryną, światopoglądem ruchu.
Także w więzieniu Gramsci starał się pracować „podług ustalonego z góry planu”. Początkowo praca intelektualna była dla niego formą samoobrony, ale z czasem zaczął dostrzegać w niej trwałą wartość.
Więzienne pisma Gramsciego imponowałyby, nawet gdybyśmy nie wiedziały o warunkach, w jakich pisał. Jednym z głównych zagadnień, jakim poświęcał uwagę była historia. Historia była dla Gramsciego procesem, którego ruch wyznacza napięcie między dominacją i podległością.
W jego analizie „mas” wiele miejsca zajmują opisy ich braku autonomicznej świadomości. Problematyka świadomości klasowej była dla Gramsciego kluczowym składnikiem teorii hegemonii.
Hegemonia może mieć postać panowania lub kierowania. Każda z nich ma właściwy sobie system instytucji. Panowaniu odpowiada społeczeństwo polityczne (prawa i państwo), a kierowaniu społeczeństwo obywatelskie (partie i ich polityka).
Walka polityczna jest zawsze walką przeciwko hegemonicznej kulturze rządzących i dążeniem do ustanowienia odmiennej hegemonii, odpowiadającej świadomości pracującej większości społeczeństwa.
W toku tej walki klasa uzyskuje samowiedzę, kształtuje się jej odrębność i osobowość historyczna. W emancypacji mas niezbędną rolę pełni inteligencja, ale nie jest ona, jak w popularnych, publicystycznych ujęciach odrębną klasą, określaną za pomocą charakteru pracy „umysłowej”.
Inteligencja to warstwa ludzi, którzy nadają charakter i kierunek rozwojowi społeczeństw. Inteligencja nie może być odrębną klasą, ale każda klasa ma swoją inteligencję.
Inteligencja klasy panującej współtworzy aparat przymusu w zakresie kształtowania aprobaty mas dla polityki klasy rządzącej. Klasy podległe też mają swoją inteligencję. Ta wyraża jej interesy i światopogląd, ale musi być organicznie z nimi związana.
Zadaniem inteligencji jest oddziaływanie poprzez krytyczne opracowywanie problemów klasy. Gramsci jest tu wierny wezwaniu Marksa, by nie tylko opisywać świat, ale też zmieniać go.
Polski przekład „Zeszytów filozoficznych” został wydany w serii „Biblioteki Klasyków Filozofii” PWN, ale Gramsci poza „profesjonalną” filozofią zaliczał do filozofii także spontaniczną filozofię mas, aktywnie kształtowaną przez nie same w konfrontacji z kapitalistyczną hegemonią.
Gramsciego „filozofia praktyki” jest filozofią ruchu społecznego. Jest teorią, ale jest też działaniem.